แนะนำวิธีเจริญสติปัญญาทางธรรม เพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ (ฉบับย่อ) โดย นายแพทย์เอกชัย จุละจาริตต์ (ไม่สงวนลิขสิทธิ์ทุกรูปแบบ)
วัตถุประสงค์ของการจัดทำหนังสือ "แนะนำวิธีเจริญสติปัญญาทางธรรมเพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ เล่ม ๑" คือ เพื่อเสริมความรู้ด้านการศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันจากประสบการณ์ตรงในการปฏิบัติธรรมของผู้เขียน ผสมผสานกับความรู้ทางการแพทย์ และการวิเคราะห์ด้วยวิธีการทางวิทยาศาสตร์ แต่เนื่องจากหนังสือเล่มดังกล่าว มีเนื้อหามาก ไม่กระชับ ทำให้ท่านผู้อ่านต้องใช้เวลามากในการศึกษาและทำความเข้าใจ ไม่เหมาะสำหรับบุคคลทั่วไป ผู้เขียนจึงได้จัดทำเล่มย่อนี้ขึ้นมาแทน พร้อมทั้งปรับปรุงเนื้อหาให้ดี ครอบคลุม และกระชับมากขึ้น. หนังสือเล่มย่อนี้ เป็นเรื่องย่อมาก ๆ ของอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติโดยใช้ภาษาที่เข้าใจง่าย สำหรับคนในยุคนี้ และพยายามหลีกเลี่ยงการใช้ภาษาบาลี แต่บางคำและบางประโยคมีวงเล็บไว้ให้ทราบ เพื่อช่วยให้ท่านที่รู้ภาษาบาลีสามารถเปรียบเทียบกับความหมายเดิมได้. ความหมายเดิมของคำบาลีบางคำ จะไม่ตรงกับความหมายที่ผู้เขียนนำเสนออย่างครบถ้วน เพราะเป็นการนำเสนอความหมายจากความเข้าใจและประสบการณ์ส่วนตัว เพื่อช่วยให้ท่านผู้อ่านเข้าใจเนื้อหาในหนังสือของผู้เขียนได้โดยง่าย และไม่ควรใช้เป็นความหมายทั่วไป. แนวทางการนำเสนอในหนังสือเล่มย่อนี้มี ๒ ขั้นตอน คือ ๑. ศึกษาและทดลองฝึกปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(เพิ่มวิชชา)ในความจำ. ๒. ฝึกมีสติในการใช้ข้อมูลดังกล่าว(วิชชา)ที่มีอยู่ในความจำ ทำการเจริญสมาธิเพื่อหยุดความคิด สลับกับการฝึกเจริญสติเพื่อการรู้เห็น กำกับ และควบคุมความคิด ไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลส(ดับอวิชชาและสังขารในปฏิจจสมุปบาท)อย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน หลักการและวิธีการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันที่นำเสนอในหนังสือเล่มย่อนี้ เป็นเรื่องที่ทุกท่านสามารถทำความเข้าใจและนำไปทดลองฝึกปฏิบัติได้ตลอดเวลา โดยไม่ต้องรอสถานที่ ไม่ต้องรอสิ่งแวดล้อม ไม่ต้องกลัวเสียสติ และฝึกได้โดยง่าย เพราะเป็นเรื่องของการฝึกเจริญสมาธิและฝึกเจริญสติสลับกันไป ตามรูปแบบที่แสดงไว้ในพระไตรปิฎก. บทความที่นำเสนอในเล่มนี้ เกิดขึ้นจากการที่ผู้เขียนได้ใช้ความรู้และความสามารถที่ได้ศึกษามาจากพระอาจารย์ อาจารย์ ท่านผู้รู้ทั้งหลาย และจากการเข้าใจบทความต่าง ๆ ที่คัดมาจากพระไตรปิฎก พร้อมทั้งเฟ้นหาแก่นธรรมส่วนที่คาดว่า น่าจะถูกต้องตามหลักการของพระพุทธศาสนา นำมาทดลองปฏิบัติในชีวิตประจำวัน เมื่อได้รับผลและพิสูจน์ผลว่า หลักธรรมส่วนใดที่สามารถใช้ดับกิเลสและกองทุกข์ได้ก็เผยแพร่ต่อไป เพื่อจะไม่สูญหายไปกับผู้เขียน และเสริมความรู้ให้กับท่านผู้อ่านตามสมควร. ดังนั้น ขอให้ท่านผู้อ่านสบายใจได้ว่า บทความของผู้เขียนจะไม่นอกลู่นอกทางจนเกินไป และขอถือโอกาสนี้ กราบระลึกถึงพระคุณของท่านทั้งหลายที่ได้ให้ความรู้แก่ผู้เขียน ด้วยความเคารพอย่างสูง. ในการอ่านหนังสือเล่มนี้ โปรดอย่าใช้ข้อมูลความเชื่อมาประกอบการพิจารณา เพราะจะทำให้ท่านสับสน และไม่ควรเชื่อเนื้อหาในหนังสือเล่มนี้เช่นกัน เพราะผู้เขียนยังมีการพัฒนาข้อมูลทางธรรมอยู่เสมอ แต่ขอให้ท่านใช้สติปัญญาของท่านในการศึกษาอย่างเปิดใจ พร้อมทั้งเก็บเกี่ยวเนื้อหาที่มีประโยชน์ไว้ และทดลองฝึกปฏิบัติธรรมดู เพื่อพิสูจน์ว่า ท่านเองก็สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้จริง ตามสมควรกับความรู้และความสามารถด้านสติปัญญาทางธรรมที่ท่านกำลังมีอยู่ในขณะนั้น ๆ. ผู้เขียนกราบขออภัย/ขออภัยด้วย ที่ความหมายและเนื้อหาบางส่วนที่ผู้เขียนได้นำเสนอไว้ในหนังสือ เทปบันทึกเสียง การบรรยายต่าง ๆ ไปแล้ว ไม่ตรงกับความหมายและเนื้อหาในหนังสือเล่มย่อนี้ เพราะผู้เขียนกำลังพัฒนาสติปัญญาทางธรรมไปเรื่อย ๆ อย่างไม่จบสิ้น จึงขอความกรุณาให้ท่านผู้อ่าน ได้โปรดใช้ความหมายและเนื้อหาตามหนังสือเล่มสุดท้ายของผู้เขียนเป็นหลักเสมอ. โปรดอย่าอ่านข้าม ๆ แต่ท่านควรอ่านช้า ๆ ทำความเข้าใจอย่างถี่ถ้วน และฝึกปฏิบัติธรรมในทุกขั้นตอน พร้อมทั้งพิสูจน์ผลทีละขั้นตอนไปเรื่อย ๆ. เพื่อความไม่ประมาท เมื่ออ่านและฝึกปฏิบัติธรรมตามคำแนะนำจนจบสิ้นแล้ว ท่านก็ควรศึกษาหาความรู้ต่อไป เพราะไม่มีใครบอกท่านได้เลยว่า เรื่องที่ท่านได้ศึกษามาแล้วนั้น มีเนื้อหาของอริยสัจ ๔ ที่ถูกต้องและครบถ้วน เนื่องจากท่านที่รู้จริงคือ พระพุทธเจ้า ซึ่งได้ปรินิพพานไปนานแล้ว.
***************
แนะนำวิธีเจริญสติปัญญาทางธรรม เพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ (ฉบับย่อ)
มนุษย์ทุกคนที่ยังมีสติสัมปชัญญะอยู่ ต่างก็ไม่ต้องการมีความทุกข์ทางร่างกายและจิตใจด้วยกันทั้งนั้น จึงต้องขวนขวายที่จะดับความทุกข์ทางร่างกายและจิตใจที่เกิดขึ้นอยู่ตลอดเวลา เพื่อความอยู่รอดของชีวิต เพราะธรรมชาติของมนุษย์เป็นเช่นนั้นเอง. วิทยาการด้านการดับความทุกข์ทางร่างกายในขณะนี้ ได้มีการพัฒนาไปแล้วอย่างมากมาย จึงช่วยให้ความทุกข์ทางร่างกายของคนส่วนใหญ่ลดลงไปมาก แต่ดูเหมือนว่า ความทุกข์ทางจิตใจกลับมีมากขึ้น เพราะคนส่วนใหญ่ขาดการเอาใจใส่ในเรื่องการพัฒนาจิตใจของตนเอง เพื่อให้จิตใจบริสุทธิ์ผ่องใส ห่างไกลจากกิเลสและกองทุกข์(กองทุกข์ = ความทุกข์ต่าง ๆ ทางจิตใจ). ปุถุชนเมื่อมีความทุกข์ทางจิตใจเกิดขึ้น ก็มักจะคิดหาวิธีการต่าง ๆ มาใช้ในการดับความทุกข์ทางจิตใจของตนเอง. บางคนก็สามารถดับความทุกข์ทางจิตใจได้อย่างถูกวิธี โดยไม่ต้องเบียดเบียนตนเองและผู้อื่น แต่บางคนดับความทุกข์ทางจิตใจอย่างไม่ถูกวิธี จึงทำให้เกิดการเบียดเบียนหรือเพิ่มความทุกข์ให้กับตนเองและผู้อื่นโดยไม่รู้ตัว. การเจริญสติปัญญาทางธรรม คือ การพัฒนาจิตใจของตนเองตามหลักการและวิธีการปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนา ซึ่งทำได้โดยการศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ อย่างจริงจังในชีวิตประจำวัน เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม(ข้อมูลอริยสัจ ๔)ในความจำ และใช้ข้อมูลดังกล่าวในการดับกิเลสและกองทุกข์ให้หมดไปจากจิตใจอยู่ตลอดเวลา. หลักการสำคัญในการอ่านหนังสือเล่มนี้ คือ มีความตั้งใจ(มีสติ)และมีความเพียร ในการศึกษาทุกประโยคและทุกขั้นตอนอย่างจริงจัง ด้วยการพิจารณาอย่างละเอียด(โยนิโสมนสิการ) โดยไม่ใช้ความหลงเชื่อแม้แต่นิดเดียว เพื่อให้เกิดสติปัญญาทางธรรม เพราะความหลงเชื่อไม่ทำให้เกิดสติปัญญาทางธรรมตามความเป็นจริง. เมื่อท่านทำความเข้าใจได้ดีตามสมควรแล้ว จึงทดลองฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันตามรูปแบบที่นำเสนอ พร้อมทั้งสังเกตผลของการปฏิบัติธรรม ทั้งนี้ เพื่อพิสูจน์ว่า สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้จริง รวดเร็วหรือไม่ มากน้อยเพียงใด. ถ้าได้รับผลดีแล้ว จึงค่อยเชื่อถือและนำไปใช้เป็นข้อมูลสำหรับการปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันต่อไป. พระพุทธเจ้าตรัสรู้และตรัสสอนอริยสัจ ๔ เพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ พระพุทธเจ้าตรัสรู้อริยสัจ ๔ และตรัสสอนอริยสัจ ๔ เพื่อช่วยให้ผู้ที่ศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ สามารถดับกิเลส ดับกองทุกข์ และมีจิตใจที่บริสุทธิ์ผ่องใสอยู่เสมอ ซึ่งเป็นการพัฒนาจิตใจจากความเป็นปุถุชน ให้มาเป็นบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล). อริยสัจ ๔ เป็นเรื่องของการศึกษาร่างกายและจิตใจของตนเองตามที่พระพุทธเจ้าตรัสสอน เพื่อให้รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในเรื่องของความทุกข์ สาเหตุของความทุกข์ ความดับทุกข์ และทาง(วิธี)ปฏิบัติเพื่อความดับทุกข์ พร้อมทั้งปฏิบัติตนตามรูปแบบของบุคคลที่ประเสริฐ. การศึกษาเช่นนี้ จึงเป็นการศึกษาความเป็นจริงในธรรมชาติของความทุกข์ในชีวิตปัจจุบัน ไม่ใช่เรื่องของความเชื่อที่งมงายแต่ประการใด. อีกส่วนหนึ่งของเรื่องอริยสัจ ๔ จึงเปรียบเหมือนวิชาการด้านจิตวิทยาและสุขภาพจิต เพราะเป็นวิชาการที่สามารถนำไปใช้ในการส่งเสริม ป้องกัน รักษา ฟื้นฟูจิตใจไม่ให้เกิดความทุกข์ โดยมีหลักการและวิธีการที่ง่าย ๆ แต่ให้ผลดีเยี่ยม. อริยสัจ ๔ เป็นความจริงอันประเสริฐที่มนุษย์ทุกชาติ ทุกศาสนาย่อมศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ ได้ทั้งนั้น เช่นเดียวกับการศึกษาเล่าเรียนทั่วไป เพราะอริยสัจ ๔ เป็นเรื่องของหลักการและวิธีการในการควบคุมความทุกข์และพัฒนาจิตใจให้บริสุทธิ์ผ่องใส ซึ่งไม่ขัดกับประเพณี วัฒนธรรม และศาสนาใด ๆ ทั้งนั้น. อริยสัจ ๔ เป็นเรื่องที่ทำความเข้าใจได้โดยง่าย และให้ผลทันทีที่ลงมือฝึกปฏิบัติ ความจริงอันประเสริฐ ๔ ประการ(อริยสัจ ๔) เป็นเรื่องที่คนปกติทุก ๆ คนในโลกนี้ สามารถศึกษาและทำความเข้าใจได้โดยใช้ระยะเวลาสั้น ๆ ครั้นเมื่อนำมาทดลองฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน ก็จะได้รับผลและสามารถพิสูจน์ผลได้ทันที โดยไม่จำกัดกาลเวลา. ดังนั้น ความจริงอันประเสริฐ ๔ ประการ จึงไม่ใช่เรื่องของความหลงเชื่อหรืองมงายแม้แต่น้อย แต่เป็นเรื่องของความจริงในธรรมชาติของร่างกายและจิตใจที่เกี่ยวข้องกับความทุกข์ทางจิตใจนี่เอง. ถ้าท่านศึกษาอริยสัจ ๔ อย่างถูกทาง ท่านก็จะสามารถเริ่มดับกิเลสและกองทุกข์ได้ในทันทีที่ท่านลงมือฝึกปฏิบัติธรรม แต่จะกลับกลายเป็นเรื่องยากมาก ๆ และได้ผลน้อย ถ้าท่านศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมอย่างผิดทาง หรือไม่ตรงประเด็น. เมื่อท่านศึกษาอริยสัจ ๔ และฝึกปฏิบัติธรรมจนได้ผลดีตามสมควรแล้ว ท่านจะรู้เห็นและพิสูจน์ได้ด้วยตนเองว่า หลักการและวิธีการในการปฏิบัติธรรมเพื่อดับกิเลสและกองทุกข์ตามมรรคมีองค์ ๘ ในอริยสัจ ๔ นั้น เป็นเรื่องไม่ยากเลย เปรียบเหมือน "หญ้าปากคอก" ของคนไทยจริง ๆ. ส่วนใหญ่ของเนื้อหาในอริยสัจ ๔ มีอยู่แล้วในความจำของท่านเอง ครั้นเข้าใจเนื้อหาของอริยสัจ ๔ ที่ผู้เขียนนำเสนอเพิ่มเติม เพื่อเสริมความรู้ของท่าน ท่านก็จะสามารถฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันได้โดยง่าย เป็นผลให้กิเลสและกองทุกข์ของท่านลดลงหรือดับไปในทันทีที่ลงมือฝึกปฏิบัติธรรม โดยไม่ต้องรอผลที่ชาติหน้าเลย เพราะการดับกิเลสและกองทุกข์ในพระพุทธศาสนานั้น เป็นเรื่องตรงไปตรงมา ที่ท่านสามารถรู้เห็นและพิสูจน์ได้ด้วยตนเองในทุก ๆ ขั้นตอน.
อริยสัจ ๔ อย่างย่อและง่าย ๆ บทความในหนังสือเล่มย่อนี้ เป็นเรื่องของการแนะนำวิธีเจริญสติปัญญาทางธรรมตามความจริงอันประเสริฐ(อริยสัจ ๔) ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติอย่างย่อและง่าย ๆ ซึ่งน่าจะเหมาะกับคนในยุคปัจจุบัน เพราะเป็นเรื่องของการซักซ้อมและทำความเข้าใจเบื้องต้นของเรื่องอริยสัจ ๔ กับท่านผู้อ่าน. ครั้นเมื่อท่านได้รับผลจากการฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันและมีศรัทธาตามสมควรแล้ว จึงค่อยศึกษาและฝึกปฏิบัติธรรมตามอริยสัจ ๔ อย่างเต็มรูปแบบในหนังสือเล่มต่อไป. หัวข้อหลักของอริยสัจ ๔ ประกอบด้วยเรื่อง ๑. ความทุกข์(ทุกข์) ๒. สาเหตุของความทุกข์(สมุทัย) ๓. ความดับทุกข์(นิโรธ) ๔. ทาง(วิธี)ปฏิบัติเพื่อความดับทุกข์(มรรค)เรียงตามลำดับ. หนังสือเล่มนี้ จะเน้นให้ท่านรู้จักสาเหตุของความทุกข์ พร้อมทั้งฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวันด้วยตัวของท่านเอง เพื่อดับสาเหตุของความทุกข์ได้ตรงประเด็น. ท่านควรทำความเข้าใจในเนื้อหาของหนังสือเล่มนี้ให้ชัดแจ้งในทุกขั้นตอน แล้วฝึกเจริญสมาธิเพื่อการหยุดความคิด พักผ่อนร่างกาย และพักสมองอย่างมีสติ สลับกับการฝึกเจริญสติอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวัน เพื่อให้เกิดการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำ พร้อมทั้งใช้ข้อมูลดังกล่าวในการรู้เห็น กำกับ และควบคุมความคิด(จิตใจ) รวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจของท่านเอง ให้เป็นไปตามหลักธรรมของพระพุทธศาสนา(โอวาทปาฏิโมกข์) คือ ไม่ให้คิดอกุศล(ไม่ให้คิดด้วยกิเลส)และไม่ให้ทำอกุศล แต่ให้คิดและทำแต่กุศลให้ถึงพร้อม และรักษาจิตใจให้มีความบริสุทธิ์ผ่องใสอยู่เสมอ เพื่อจะได้ไม่มีความทุกข์ทางจิตใจอย่างต่อเนื่อง. ท่านควรฝึกตรวจสอบผลของการฝึกปฏิบัติธรรมในทุกขั้นตอนว่า สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้จริงหรือไม่ ถ้าทำได้จริง ท่านก็จะมีความมั่นใจว่า ได้ฝึกปฏิบัติธรรมถูกทางแล้ว. เรื่องสำคัญที่ขาดไม่ได้ก็คือ ท่านต้องมีความเพียรพยายามในการฝึกเจริญสมาธิสลับกับการฝึกเจริญสติในชีวิตประจำวันอยู่ตลอดเวลา ไม่นานนัก ท่านก็จะมีความชำนาญในการดับกิเลสและกองทุกข์ที่ไม่รุนแรงได้อย่างรวดเร็วคล้ายอัตโนมัติ.
๑. ความทุกข์(ทุกข์) มนุษย์ที่ยังมีสติสัมปชัญญะอยู่ ย่อมมีความทุกข์ทางร่างกายและจิตใจด้วยกันทุกคน จะมากหรือน้อยก็แล้วแต่เหตุปัจจัย. ความทุกข์ทางร่างกายและจิตใจเล็ก ๆ น้อย ๆ ถือว่าเป็นเรื่องธรรมดาของมนุษย์ที่พึงมีด้วยกันทั้งนั้น. ความทุกข์ทางร่างกายที่มากเกินไป ต้องใช้ความรู้ทางร่างกายหรือทางโลกในการบำบัดรักษา. ความทุกข์ทางจิตใจที่มากเกินไป ต้องใช้ความรู้ทางจิตใจหรือทางธรรมในการบำบัดรักษา. ท่านที่มีความรู้และความสามารถในการดับความทุกข์ทางร่างกายและดับความทุกข์ทางจิตใจไปพร้อม ๆ กันได้ดี ก็จัดว่า เป็นบุคคลที่มีสติปัญญากว้างขวางทั้งทางโลกและทางธรรม จึงทำให้ชีวิตมีคุณภาพสูง. เมื่อท่านใช้ความรู้และความสามารถทางธรรมในการดำเนินชีวิตประจำวันตามหลักธรรมของพระพุทธศาสนา(ตามโอวาทปาฏิโมกข์)ได้ดีตามสมควร ก็ถือว่า ท่านเป็นบุคคลที่มีความประเสริฐ(อริยบุคคล)ในระดับต่าง ๆ ตามกำลังความรู้และความสามารถทางธรรมของท่านที่มีอยู่ในขณะนั้น ๆ. เพื่อให้ท่านเข้าใจเนื้อหาของอริยสัจ ๔ อย่างเป็นขั้นตอน จึงขอให้ท่านทำความเข้าใจเรื่องความทุกข์ทางจิตใจเสียก่อน ซึ่งเป็นเรื่องง่ายที่สุด มีเนื้อหาที่สั้นและตรงไปตรงมา. ความทุกข์ที่ดับได้ด้วยการปฏิบัติธรรม เรื่องราวของความทุกข์ที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้และทรงประสบความสำเร็จในการดับความทุกข์ทางพระทัยของพระองค์เองได้อย่างต่อเนื่องนั้น เป็นเรื่องของความทุกข์ทางจิตใจ. สำหรับเรื่องของความทุกข์ทางร่างกายนั้น พระพุทธเจ้าทรงมีความทุกข์ทางพระวรกายเช่นเดียวกันกับทุก ๆ ท่าน แต่ทรงไม่มีความทุกข์ทางพระทัยซ้ำเติมอีกเลย เพราะทรงสามารถรู้เห็นความคิด กำกับความคิด และควบคุมความคิดของพระองค์เอง ไม่ให้มีข้อมูลด้านกิเลสเจือปนหรือไม่ให้มีตัณหาเกิดในพระทัยได้อย่างต่อเนื่อง. ความ ทุกข์ คือ ความรู้สึกไม่สบายที่กาย หรือที่ใจ หรือทั้งกายและใจ ซึ่งมีสาเหตุมาจากการใช้ข้อมูลด้านกิเลสที่มีอยู่ในความจำ(อาสวะ=กิเลสที่ หมักดองอยู่ในสันดาน)มาประกอบการคิดและพิจารณาเรื่องต่าง ๆ ในชีวิตประจำวัน. ตัวอย่างของความทุกข์ที่ดับได้ด้วยการปฏิบัติธรรมอาจแบ่งย่อ ๆ เป็น ๓ แบบ ได้แก่ :- แบบที่ ๑. ความทุกข์ภายในจิตใจ คือ ความรู้สึกเป็นทุกข์ทางจิตใจที่เกิดขึ้นในขณะที่มีความคิดเจือปนด้วยกิเลสหรือคิดด้วยกิเลส เช่น ขณะมีความเครียด กลุ้มใจ ขุ่นมัว เศร้าหมอง ซึมเศร้า ท้อแท้ เบื่อหน่าย น้อยใจ ขัดเคือง คับแค้น โกรธ พยาบาท ลุ่มหลง ไขว่คว้า เป็นต้น ซึ่งอาการต่าง ๆ ดังกล่าว เกิดจากขณะนั้น กำลังมีการคิดด้วยกิเลส และกำลังมีความทุกข์ทางจิตใจ. แบบที่ ๒. ความทุกข์ภายในจิตใจที่แสดงอาการออกมาทางร่างกาย คือ ความทุกข์ที่เกิดขึ้นภายในจิตใจ แต่มีความรุนแรงจนถึงขั้นแสดงออกมาทางกิริยาอาการและคำพูด เช่น มีอาการกระสับกระส่าย ร้องไห้ คร่ำครวญ รำพึงรำพัน พูดเพ้อเจ้อ พูดดุดัน หน้านิ่ว คิ้วขมวด ก้าวร้าว ทำลายสิ่งของ ทำร้ายตนเอง แย่งชิงทรัพย์สินของผู้อื่น ทำร้ายผู้อื่น เป็นต้น. อาการที่แสดงออกทางร่างกายและคำพูดต่าง ๆ เกิดจากขณะนั้น กำลังมีการคิดด้วยกิเลสอย่างรุนแรง ทำให้มีความทุกข์ทางจิตใจมาก จนไม่สามารถเก็บความรู้สึกเป็นทุกข์ไว้ในใจได้ ต้องแสดงออกมาทางร่างกายเพื่อลดความทุกข์ทางจิตใจเป็นการชั่วคราว เช่น บางคนมีความทุกข์จากการคิดพยาบาทจนทนไม่ไหว ถึงกับต้องทำร้ายร่างกายผู้อื่น เพื่อลดความทุกข์ใจของตนเอง เป็นต้น. แบบที่ ๓. ความทุกข์ทางร่างกายที่สืบเนื่องมาจากการมีความทุกข์ทางจิตใจ คือ ความไม่สบายของร่างกายหรือความเจ็บป่วยของร่างกายที่มีสาเหตุโดยตรงจากความทุกข์ทางจิตใจ. ความทุกข์ทางจิตใจอาจทำให้เกิดความทุกข์ทางร่างกายซ้ำเติมขึ้นมาอีก เช่น มีอาการปวดศรีษะ คลื่นไส้ ปวดท้อง อาเจียน เบื่ออาหาร อาหารไม่ย่อย ท้องอืด ท้องผูก ร่างกายผ่ายผอม หมดแรง อ่อนแอ ปวดเมื่อย หายป่วยช้า ผมร่วง ใจสั่น หายใจไม่เต็มอิ่ม เจ็บที่หัวใจ วิงเวียน หน้ามืด เป็นลม นอนไม่หลับ เป็นต้น ซึ่งอาการเจ็บป่วยของร่างกายที่แสดงออกนั้น เกิดจากช่วงนั้น กำลังมีการคิดด้วยกิเลส และกำลังมีความทุกข์ทางจิตใจ. ความทุกข์ทางร่างกายที่เกิดขึ้นจากการมีความทุกข์ทางจิตใจนั้น เป็นปรากฏการณ์ทางธรรมชาติของมนุษย์ เพราะร่างกายและจิตใจมีการเชื่อมโยงกันโดยตรง จึงแยกออกจากกันไม่ได้. เมื่อมีความทุกข์ทางจิตใจเกิดขึ้น สมองจะโยงใยให้อวัยวะต่าง ๆ ทำงานผิดปกติ จนถึงขั้นเกิดการเจ็บป่วยทางร่างกายได้. เมื่อท่านศึกษาและพิจารณาอย่างละเอียดต่อไป ท่านก็จะสามารถรู้เห็นและพิสูจน์ได้ด้วยตนเองว่า ความทุกข์ทั้ง ๓ แบบมีสาเหตุมาจากความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส จะด้วยเจตนาคิด(ตั้งใจคิด)หรือไม่ได้มีเจตนาคิด(คิดฟุ้งซ่าน)ก็ตาม และเป็นความทุกข์ที่ท่านสามารถใช้หลักการและวิธีการในพระพุทธศาสนาดับได้อย่างดีเยี่ยม. ท่านควรเพียรพยายามที่จะฝึกป้องกันความทุกข์และฝึกดับความทุกข์ภายในจิตใจ(แบบที่ ๑)ให้รวดเร็วที่สุด หรือป้องกันไม่ให้เกิดขึ้นเลย. ถ้าเกิดความทุกข์ขึ้นแล้ว ก็อย่าปล่อยให้ความทุกข์มีความรุนแรงจนถึงขั้นแสดงอาการออกมาทางร่างกาย(แบบที่๒). อย่าปล่อยให้เกิดการเจ็บป่วย หรือเกิดความทุกข์ทางร่างกายที่สืบเนื่องมาจากความทุกข์ทางจิตใจ(แบบที่ ๓). การดับความทุกข์ภายในจิตใจ(แบบที่๑) จึงเป็นเป้าหมายสำคัญของการดับกองทุกข์. หลักการในการดับเพลิงทุกข์ก็เช่นเดียวกันกับการดับเพลิงทั่วไป กล่าวคือ ควรป้องกันเพลิง แต่ถ้าเกิดเพลิงไหม้ขึ้นแล้ว ต้องรีบดับต้นเพลิงตั้งแต่แรกเริ่มให้เร็วที่สุด อย่าปล่อยให้เพลิงลุกลามจนเกิดความเสียหายมากมายแล้วจึงลงมือดับ.
๒. สาเหตุของความทุกข์ทางจิตใจ(สมุทัย) ความทุกข์ทางจิตใจเกิดจากความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส ถ้าไม่คิดก็จะไม่มีความทุกข์ เช่น ขณะนอนหลับสนิท(ไม่ฝัน) ท่านจะไม่มีการคิด จึงทำให้ไม่มีความทุกข์ทั้งปวง. ความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส เป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ แต่ความคิดที่ไม่เจือปนด้วยกิเลส จะไม่ทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ. การจะเข้าใจสาเหตุของความทุกข์ทางจิตใจได้ดีนั้น ท่านควรทำความเข้าใจเนื้อหาของแต่ละเหตุปัจจัยที่เป็นสาเหตุของความทุกข์เสียก่อน เพื่อที่ท่านจะได้ดับสาเหตุของความทุกข์ได้ตรงประเด็นต่อไป. กิเลส กิเลส คือ สิ่ง(ความรู้สึกนึกคิดและความจำ)ที่ทำให้จิตใจเศร้าหมอง(ไม่บริสุทธิ์ผ่องใส) หรือความชั่ว ซึ่งประกอบด้วยความโลภ ความโกรธ ความหลง ที่เจือปนอยู่ในจิตใจ หรือเจือปนอยู่ในความจำ(สัญญา) ความคิด(สังขาร) ความรู้สึก(เวทนา) และสามารถรู้เห็นได้ทางใจ(มโนวิญญาณ) จึงทำให้จิตใจขุ่นมัว เศร้าหมอง ไม่บริสุทธิ์ และเป็นสาเหตุให้เกิดการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ ที่เป็นความชั่ว(เป็นอกุศล) เป็นผลให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจไม่มากก็น้อย ขึ้นอยู่กับความรุนแรงของข้อมูลด้านกิเลสในความจำและความคิดที่ปรุงแต่งด้วยกิเลสในขณะนั้น ๆ. รากเหง้าของกิเลสประกอบด้วยอกุศล ๓ กลุ่มใหญ่ ๆ คือ โลภะ โทสะ โมหะ ซึ่งมีเนื้อหาย่อ ๆ ดังนี้ :- ความโลภ(โลภะ) คือ การมีความอยากมาก จนเกินความพอเหมาะพอควร(มิใช่ทางสายกลาง) จึงทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจมากกว่าระดับปกติ. ความอยากอย่างรุนแรง จนทำให้จิตใจดิ้นรนด้วยความทะยานอยาก เรียกว่า "ตัณหา". ความโลภอาจแบ่งออกได้เป็น ๓ แบบ เพื่อให้คล้องจองกับตัณหา มีดังนี้ :- แบบที่ ๑. ความโลภแบบอยากเสพ คือ การมีความอยากเสพกามมาก จนเกินความพอเหมาะพอควร ได้แก่ความอยากเสพกามด้วยการรับรู้ข้อมูลที่เข้ามาทาง ตา หู จมูก ลิ้น กายสัมผัส จะเป็นทางใดทางหนึ่งหรือหลาย ๆ ทางก็ได้ เช่น มีความอยากมากที่จะเห็นสิ่งที่สวยงามทางตา ฟังเสียงที่ไพเราะทางหู ดมกลิ่นที่หอมทางจมูก ลิ้มรสที่อร่อยทางลิ้น สัมผัสของที่นุ่มนวลทางกาย เป็นต้น. ความดิ้นรนทะยานอยากที่จะเสพกามอย่างรุนแรง เรียกว่า กามตัณหา. แบบที่ ๒. ความโลภแบบอยากได้ อยากมี อยากเป็น คือ การมีความอยากมากที่จะได้ จะมี จะเป็น จนเกินความพอเหมาะพอควร เช่น อยากจะได้ลาภมาก อยากจะมีทรัพย์สมบัติมาก อยากเป็นคนมีอายุยืนมาก เป็นต้น. ความดิ้นรนทะยานอยากที่จะได้ จะมี จะเป็นอย่างรุนแรง เรียกว่า ภวตัณหา. แบบที่ ๓. ความโลภแบบอยากที่จะไม่ได้ อยากที่จะไม่มี อยากจะไม่เป็น คือ การมีความอยากมากที่จะไม่ได้ จะไม่มี จะไม่เป็น จนเกินความพอเหมาะพอควร เช่น อยากที่จะไม่ได้รับสิ่งที่ตนไม่ชอบ อยากที่จะไม่มีโรคภัยไข้เจ็บ อยากที่จะไม่เป็นคนพิการ อยากที่จะไม่แก่ อยากที่จะไม่พลัดพรากจากคนที่ตนรัก เป็นต้น. ความดิ้นรนทะยานอยากที่จะไม่ได้ จะไม่มี จะไม่เป็น อย่างรุนแรงเช่นนี้ เรียกว่า วิภวตัณหา. ความต้องการเป็นอย่างมากที่จะไม่รับรู้สิ่งต่าง ๆ ที่รับรู้ได้ทาง ตา หู จมูก ลิ้น กาย เช่น ไม่อยากเห็นสิ่งที่ไม่สวยงาม ไม่อยากได้ยินเสียงที่ไม่ไพเราะ ไม่อยากได้กลิ่นที่ไม่หอม ไม่อยากลิ้มรสที่ไม่อร่อย ไม่อยากสัมผัสกับของที่ไม่นุ่มนวล ซึ่งตรงกันข้ามกับกามตัณหา ก็จัดไว้ในแบบที่ ๓ นี้ด้วย. ที่ไม่ได้แยกออกมาอีกแบบหนึ่ง เพราะไม่ใช่เรื่องของกามคุณ แต่เป็นเรื่องของการไม่อยากรับรู้ข้อมูลบางอย่างเท่านั้นเอง. เมื่อท่านทำความเข้าใจเรื่องของความโลภและตัณหาทั้ง ๓ แบบแล้ว ท่านอาจจำความหมายของความโลภอย่างย่อ ๆ ว่า ความโลภ คือ ความอยากจนเกินความพอเหมาะพอควรที่ จะได้รับรู้หรือเสพข้อมูลทางตา หู จมูก ลิ้น กาย(เสพกามคุณ ๕) หรือที่จะให้เป็นไปตามที่ตนมีความปรารถนา จนถึงขั้นเบียดเบียนตนเอง หรือผู้อื่น หรือสิ่งแวดล้อม หรือทำให้เกิดความทุกข์. ความโกรธ(โทสะ) คือ ความไม่ชอบใจ ไม่ถูกใจ ไม่พอใจเป็นอย่างมาก จนเกินความพอเหมาะพอควร ถึงขั้นเบียดเบียนตนเอง หรือผู้อื่น หรือสิ่งแวดล้อม จึงทำให้เกิดความคิดที่อึดอัดใจ ขัดเคือง เกลียด โกรธ แค้นเคือง พยาบาท ประทุษร้าย ทำลาย เช่น อยากร่ำรวยมากจนต้องแย่งชิงทรัพย์สินของผู้อื่นมาเป็นของตน ครั้นเจ้าทรัพย์ขัดขืน ก็เกิดความโกรธมากและลงมือทำร้าย ส่วนคนที่ไม่อยากให้ใครดูถูกเป็นอย่างมาก ครั้นโดนดูถูกเข้าหน่อยเดียว ก็เกิดความโกรธขึ้นมาได้โดยง่าย เป็นต้น. ความหลง(โมหะ,อวิชชา) คือ ความไม่รู้แจ้งชัดตามความเป็นจริงในอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ(มีอวิชชา) จึงไม่สามารถรู้เห็นความคิด กำกับความคิด และควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ ให้เป็นไปตามหลักธรรมในอริยสัจ ๔ ได้. ความคิดและการกระทำต่าง ๆ เพื่อดับความทุกข์ทางจิตใจ ที่มีเนื้อหาไม่ตรงกับอริยสัจ ๔ รวมทั้งความคิดที่เจือปนด้วยความหลงเชื่อ ต่างก็เป็นความหลงเช่นกัน. เมื่อมีข้อมูลสำหรับดับความทุกข์ทางจิตใจอยู่ในความจำที่ไม่ตรงกับเนื้อหาของอริยสัจ ๔ (มีข้อมูลด้านความหลง) จึงทำให้เกิดความคิดและการกระทำต่าง ๆ เพื่อดับความทุกข์ที่ไม่ตรงตามหลักการและวิธีปฏิบัติธรรมในอริยสัจ ๔ เป็นผลให้ท่านผู้นั้นไม่สามารถดับกิเลสและความทุกข์ทางจิตใจได้อย่างตรงประเด็น และอาจทำให้มีความทุกข์ทางจิตใจมากขึ้นอีกโดยไม่รู้ตัว. ความหลงหรือความหลงเชื่อ เกิดขึ้นจากการจดจำข้อมูลต่าง ๆ เพื่อดับความทุกข์ทางจิตใจ และใช้ข้อมูลดังกล่าวในการดับความทุกข์ทางจิตใจ โดยไม่ได้พิสูจน์ข้อเท็จจริงด้วยตนเองเสียก่อน เช่น หลงเชื่อและจดจำข้อมูลเรื่องโชคลาง ของขลัง ดวงชะตาราศี ทรงเจ้าเข้าผี ตัดกรรม รดน้ำมนต์ ต่อชีวิต บนบานศาลกล่าว ขอให้สิ่งศักดิ์สิทธิ์ช่วยเหลือ รวมทั้งทำบุญทำทานเพื่อให้พ้นทุกข์ เป็นต้น. คำว่า "หลง" ที่เรานิยมใช้กันทั่วไปในยุคปัจจุบัน เช่น หลงอาหาร หลงสัตว์เลี้ยง หลงเครื่องประดับ หลงโทรทัศน์ หลงเพลง หลงดารา หลงงาน หลงทรัพย์สมบัติ จัดเข้าไว้ในกลุ่มของความโลภในการรับข้อมูลต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาทางตา หู จมูก ลิ้น กาย และความโลภในการเสพข้อมูลต่าง ๆ ซึ่งเกิดขึ้นจากความหลง(อวิชชา)นั่นเอง. ความโลภ ความโกรธ ความหลง(อวิชชา) จึงเป็นรากเหง้าของกิเลส(อกุศล) ที่เป็นสาเหตุทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ โดยมีความหลง(อวิชชา)เป็นหัวหน้าใหญ่ ติดตามด้วยความโลภ และความโกรธตามลำดับ. การจะดับกิเลสทั้ง ๓ กลุ่มนี้ได้นั้น จำเป็นจะต้องใช้ความรู้และความสามารถในอริยสัจ ๔ (มีวิชชา)เท่านั้น จึงจะสามารถดับความหลง(ดับอวิชชา) และดับความคิดที่เจือปนด้วยข้อมูลด้านกิเลสได้ตรงประเด็น. การมีความคิดหรือมีการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ ที่เจือปนด้วยกิเลสซ้ำแล้วซ้ำอีก จะทำให้มีการจดจำข้อมูลด้านกิเลสได้มากขึ้นและนานขึ้นด้วย. ท่านที่มีข้อมูลด้านกิเลสในความจำมาก จะเป็นผลให้มีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสมากขึ้นตามสัดส่วน. ในระยะยาว อาจกลายเป็นคนมีนิสัยชอบเบียดเบียนตนเอง ผู้อื่น ครอบครัว สังคม สัตว์ และสิ่งแวดล้อมได้โดยง่ายและมากด้วย. ความโกรธเป็นกิเลสที่หยาบที่สุด ซึ่งมักจะเกิดขึ้นจากความโลภ. ถ้าไม่มีความโลภ ก็มักจะไม่มีความโกรธ ดังนั้น การจะดับความโกรธ จึงควรดับที่ความโลภ. ความโลภเกิดขึ้นจากความหลง ถ้าไม่มีความหลง ก็จะไม่มีความโลภและไม่มีความโกรธ. การจะดับความโลภและความโกรธ จึงต้องดับที่ความหลง. การดับที่ความหลง(ดับอวิชชา) จะทำให้สามารถดับกิเลสและกองทุกข์ได้ดีที่สุด. ความโลภ ความโกรธ ความหลง เป็นเรื่องของจิตใจ(นามธรรม) คือ เป็นได้ทั้งความรู้สึก(เวทนา) ความจำ(สัญญา) ความคิด(สังขาร) และถูกรับรู้ได้ทางใจ(รับรู้ทางมโนวิญญาณ) ในที่นี้ เรียกรวมย่อ ๆ ว่า "ความรู้สึกนึกคิดและความจำที่เจือปนด้วยกิเลส" ทั้งหมดเป็นเรื่องที่เกิดขึ้นภายในจิตใจ(จิตใจประกอบด้วย เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ) และเป็นผลที่เกิดขึ้นจากการทำงานของสมองตามปกตินี่เอง. เมื่อใดที่สมองเสื่อม การทำงานดังกล่าวก็จะลดลง และเมื่อสมองตาย การทำงานดังกล่าวก็จะหมดไป. ตัณหา คือ ภาวะของจิตใจที่มีความอยากอย่างรุนแรง จนถึงขั้นมีความทะยานอยากที่จะได้ จะมี จะเป็น ตามความโลภ ความโกรธ ความหลง. เมื่อใดที่มีการคิดด้วยกิเลส เมื่อนั้นตัณหาก็จะเกิดขึ้นทันที และเมื่อหยุดการคิดด้วยกิเลส เมื่อนั้น ตัณหาก็จะดับไปทันที. กิเลสและตัณหาจึงเป็นเรื่องของจิตใจ(เป็นนามธรรม) ซึ่งเป็นได้ทั้งความคิด(สังขาร) ความรู้สึก(เวทนา) ถูกจดจำ(สัญญา) และรับรู้ได้ทางใจ(วิญญาณ). หน้าที่ของผู้ฝึกปฏิบัติธรรม คือ จะต้องมีความตั้งใจและมีความเพียรฝึกตนเองอย่างต่อเนื่อง ที่จะไม่ให้มีการคิดด้วยความโลภ ความโกรธ และความหลง เพื่อไม่ให้เกิดตัณหา จนเกิดความชำนาญ หรือสามารถทำได้อย่างรวดเร็วคล้ายอัตโนมัติ. การจะทำเช่นนี้ได้นั้น จะต้องดับความหลง(อวิชชา)ให้ลดน้อยลงได้ในระดับหนึ่งแล้ว. ข้อมูลด้านต่าง ๆ ในความจำ ธรรมชาติของสมองมนุษย์จะมีข้อมูลด้านต่าง ๆ อยู่ในความจำเป็นจำนวนมากมาตั้งแต่เกิด. ครั้นเติบโตขึ้น ต้องเรียนรู้เรื่องต่าง ๆ อีกมากมาย พร้อมทั้งจดจำไว้เป็นข้อมูลด้านต่าง ๆ สำหรับใช้ในการดำเนินชีวิตประจำวัน เพื่อการมีชีวิตรอดได้อย่างปลอดภัย. เพื่อให้เกิดความสะดวกในการชี้แจงเรื่องความจำ จึงขอแบ่งกลุ่มของข้อมูลต่าง ๆ ที่จดจำไว้ในสมองเป็น ๔ ด้าน ดังนี้ :- ๑. ข้อมูลด้านกิเลส เช่น ข้อมูลด้านโลภะ โทสะ โมหะ. ๒. ข้อมูลด้านธรรม เช่น ข้อมูลด้านอริยสัจ ๔ ทั้งภาคทฤษฎีและภาคปฏิบัติ. ๓. ข้อมูลด้านวิชาการ เช่น ข้อมูลด้านการศึกษาเล่าเรียน การประกอบอาชีพ. ๔. ข้อมูลด้านอื่น ๆ ได้แก่ข้อมูลต่าง ๆ ที่นอกเหนือจากที่ได้กล่าวถึงแล้ว เช่น ข้อมูลในการทำกิจวัตรประจำวัน งานอดิเรกต่าง ๆ เป็นต้น. คนปกติจะมีข้อมูลทั้ง ๔ ด้านที่ได้กล่าวแล้วอยู่ในความจำ. ข้อมูลด้านต่าง ๆ ที่มีอยู่ในความจำนี่เอง ที่มีอิทธิพลต่อการคิดและการกระทำโดยตรง. เมื่อมีข้อมูลด้านใดอยู่ในความจำเป็นจำนวนมาก โอกาสจะคิดด้วยข้อมูลด้านนั้นย่อมมีมากตามไปด้วย เช่น คนที่ขี้โมโหจะมีข้อมูลกิเลสด้านโทสะมาก และมักจะคิดโกรธผู้อื่นได้โดยง่าย คนที่มีข้อมูลด้านการบ่นมาก มักจะคิดบ่นอยู่ในใจเสมอและบ่นได้ง่าย คนที่มีข้อมูลด้านธรรมมาก มักจะเป็นคนคิดดี ทำดี พูดดี และมีศีลธรรม คนที่มีข้อมูลด้านวิชาการมาก มักจะชอบคิดและแสดงออกทางวิชาการ เป็นต้น. ความคิดเป็นหัวหน้าของการกระทำต่าง ๆ ความคิดเป็นหัวหน้าของการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ เช่น เมื่อมีการคิดและเจตนาว่าจะทำอะไร สมองก็จะทำงานตามเจตนานั้น ๆ ทันที. เมื่อคิดดี(คิดกุศล)หรือคิดด้วยหลักธรรม จะทำให้การกระทำทางกาย วาจา ใจ ดี(ทำกุศล) ความรู้สึกสุขสงบก็จะเกิดตามมาด้วย เช่น คนที่มีความเมตตา มักจะคิดสงสารคนที่มีความทุกข์และลงมือให้ความช่วยเหลือ(กรุณา)แก่คนนั้นแบบให้เปล่า ซึ่งเป็นการคิดและการกระทำที่มีความบริสุทธิ์ ยังผลให้เกิดความสบายใจที่ได้ทำกุศล และไม่มีความทุกข์ทางจิตใจ. เมื่อมีการคิดชั่ว(คิดอกุศล)หรือคิดด้วยกิเลส การกระทำทางกาย วาจา ใจ ย่อมชั่ว(ทำอกุศล)ไปด้วย และความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นตามมา เช่น คิดเอาเปรียบผู้อื่น ย่อมเกิดการกระทำที่เบียดเบียนตนเองและผู้อื่นได้ ขณะเดียวกัน ความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นกับตนเองและผู้อื่นด้วย. ความคิดมีอิทธิพลสูงสุดต่อการกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ. บางครั้งอาจคิดชั่ว ถึงขั้นทำร้ายร่างกายตนเองด้วยการฆ่าตัวตาย ร่างกายก็ยังสามารถตอบสนองความคิดชั่วเช่นนั้นได้ ทั้ง ๆ ที่เป็นเรื่องร้ายแรงที่สุดของชีวิต. ทุกท่านคงจะทราบดีอยู่แล้วว่า การกระทำต่าง ๆ ทางร่างกายนั้น เกิดมาจากใจ(จิตใจ) จนทำให้รู้สึกเหมือนกับว่า "ใจเป็นนาย กายเป็นบ่าว การกระทำต่าง ๆ จะดีหรือชั่วนั้น เกิดจากใจ". คำว่า "ใจ จิต จิตใจ" คือ ความรู้สึกนึกคิดและความจำ(เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ)นั่นเอง แต่เนื่องจาก "ความคิด(สังขาร)" เป็นองค์ประกอบสำคัญของจิตใจที่สามารถรู้เห็นได้ กำกับและควบคุมได้อย่างเห็นได้ชัด จึงใช้คำว่า "ความคิด" แทนข้อความที่ได้กล่าวถึงแล้ว ทั้งนี้ เพื่อช่วยให้ท่านผู้อ่านสามารถทำความเข้าใจวิธีปฏิบัติธรรมเพื่อหยุดความคิด(ด้วยการเจริญสมาธิ) และควบคุมความคิด(ด้วยการเจริญสติ)ได้โดยง่าย ตรงประเด็น. เมื่อไม่คิดอกุศล จิตใจย่อมบริสุทธิ์ผ่องใส ตามธรรมชาติ ขณะที่สมองของท่านไม่ได้ใช้ข้อมูลด้านกิเลสในความจำมาประกอบการคิด(ไม่คิดอกุศล)อยู่นั้น จิตใจของท่านย่อมมีความบริสุทธิ์ผ่องใส(จิตประภัสสร=บริสุทธิ์) พร้อมทั้งมีความเบาสบาย(ปีติ) มีความสุขสงบ(ปัสสัทธิ) และไม่มีความทุกข์ทางจิตใจ. ถ้าท่านคิดแต่กุศลและทำแต่กุศลด้วยจิตใจที่บริสุทธิ์ผ่องใส ก็นับได้ว่า ท่านกำลังทำกุศลตามรูปแบบของบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล) ซึ่งเป็นวิถีชีวิตตามหลักธรรมคำสอนในพระพุทธศาสนา. ในขณะที่ร่างกายของท่านไม่ได้เจ็บป่วย แต่จิตใจของท่านกลับมีอาการขุ่นมัวหรือมีความทุกข์ทางจิตใจ ท่านก็สามารถค้นหาสาเหตุได้ด้วยตนเองว่า ส่วนใหญ่มีสาเหตุที่สืบเนื่องมาจากขณะนั้น ท่านกำลังมีความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส(คิดอกุศล)นั่นเอง. เมื่อคิดอกุศล จิตใจย่อมขุ่นมัวและเกิดความทุกข์ทางจิตใจ การคิดอกุศลโดยการใช้ข้อมูลด้านกิเลสในความจำมาประกอบการคิด จะทำให้จิตใจขุ่นมัว ไม่บริสุทธิ์ผ่องใส และเกิดความทุกข์ทางจิตใจ เพราะธรรมชาติของสมองมนุษย์เป็นเช่นนั้นเอง. ครั้นเมื่อมีการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสเพิ่มเติมขึ้นมาอีก ความรุนแรงของกิเลสในความคิด ความรู้สึก และความจำก็จะมากขึ้น ทำให้จิตใจขุ่นมัว และความรู้สึกเป็นทุกข์ก็จะมากขึ้นด้วย. ท่านสามารถสังเกตความรู้สึกในจิตใจของท่านเองว่า เมื่อใดที่ท่านมีการใช้ข้อมูลด้านกิเลสในความจำมาประกอบการคิด ท่านก็จะมีความทุกข์ทางจิตใจเกิดขึ้น ครั้นท่านคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสเพิ่มขึ้นอีก ความทุกข์ทางจิตใจก็จะเพิ่มมากขึ้นเช่นกัน. ความทุกข์ทางจิตใจจะมากน้อยเพียงใดนั้น ส่วนใหญ่ขึ้นอยู่กับความรุนแรงของข้อมูลด้านกิเลสที่เจือปนเข้ามาในความคิด บวกกับการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสที่เพิ่มขึ้น รวมทั้งเหตุปัจจัยต่าง ๆ ที่มีอยู่ในขณะนั้นด้วย. เพื่อให้ข้อความกระชับ ข้อความที่ว่า "การใช้ข้อมูลด้านกิเลสในความจำมาประกอบการคิด และมีการคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสเพิ่มขึ้นอีก" ย่อเป็น "ความคิดที่เจือปนด้วยข้อมูลด้านกิเลส" หรือ "ความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส" หรือ "การคิดด้วย ข้อมูลด้านกิเลส" หรือ "การคิดด้วยกิเลส" ตามความเหมาะสมของประโยคนั้น ๆ. ความคิดและการกระทำต่าง ๆ จะถูกสมองจดจำไว้เสมอ ในชีวิตประจำวัน ขณะที่ท่านกำลังคิดอยู่นั้น สมองของท่านจะทำหน้าที่ในการจดจำความคิดของท่านไว้เสมอ(สัญญา). ถ้าเป็นความคิดที่ไม่สำคัญ สมองจะจดจำไว้ได้เป็นระยะเวลาสั้น ๆ เพียงไม่กี่วินาทีก็ลืมแล้ว. ถ้าท่านคิดเรื่องที่สำคัญหรือเรื่องที่มีความรุนแรง เช่น คิดโกรธ สมองของท่านมักจะจดจำความคิดนั้น ๆ ไว้ได้นาน และยิ่งคิดซ้ำแล้วซ้ำอีก จะเกิดการต่อยอด(เพิ่มมากขึ้น)ของความจำและความคิด จนกลายเป็นความคิดพยาบาท จึงทำให้มีการจดจำความโกรธและความพยาบาทไว้ได้นานขึ้น จนยากที่จะลืมเลือนในระยะเวลาสั้น ๆ. การกระทำที่ประทับใจ เช่น การพูดขอความรักครั้งแรกหรือการทำความดีพิเศษ สมองมักจะจดจำการกระทำนั้น ๆ ไว้ได้นาน และยิ่งมีการคิดทบทวนเรื่องนั้น ๆ เป็นประจำ หรือมีการกระทำเรื่องเดิมซ้ำแล้วซ้ำอีก จะยิ่งจดจำได้นานมากยิ่งขึ้น. การจดจำข้อมูลด้านกิเลสไว้ในความจำ ก็คือการมีกิเลสหมักดองอยู่ในสันดาน(อาสวะ) ครั้นมีการคิดโดยใช้ข้อมูลดังกล่าวมาประกอบการคิดอยู่เสมอ จะทำให้เป็นคนมีนิสัยไม่ดี เพราะความคิดและการกระทำต่าง ๆ มักมีกิเลสเจือปน. การรู้เห็นความคิดของท่านเองเป็นเรื่องสำคัญสำหรับการฝึกปฏิบัติธรรม การรู้เห็นความคิดของท่านเองว่า มีกิเลสเจือปน(เป็นอกุศล)หรือไม่ ถือว่าเป็นเรื่องที่สำคัญและจะขาดเรื่องนี้ไม่ได้เลย เพราะความคิดเป็นที่เริ่มต้นของการกระทำต่าง ๆ. ดังนั้น ถ้าท่านสามารถรู้เห็นความคิดอกุศลที่กำลังเกิดขึ้นในจิตใจของท่านได้รวดเร็ว ท่านก็จะสามารถดับความคิดอกุศลได้อย่างรวดเร็วเช่นกัน. ในชีวิตประจำวัน ท่านมักจะไม่ค่อยรู้เห็นความคิดของท่านเอง ทั้ง ๆ ที่ท่านต้องคิดเรื่องต่าง ๆ มากมาย เช่น ขณะพูดคุยและขณะรับประทานอาหาร สมองจะทำหน้าที่ในการคิดอย่างรวดเร็วคล้ายอัตโนมัติ เนื่องจากสมองทำงานในเรื่องดังกล่าวอยู่เป็นประจำจนมีความชำนาญ. ถ้าเป็นเรื่องที่ท่านไม่เคยคิดและไม่เคยทำมาก่อน สมองจะต้องใช้เวลาในการคิดตามสมควร. การคิดเรื่องที่ไม่เคยคิดมาก่อน จะทำให้ท่านสามารถรู้เห็นความคิดของท่านเองได้โดยง่าย เช่น ขณะที่กำลังค้นหาของที่หายไป ท่านจะรู้เห็นการนึกและการคิดของท่านได้โดยง่าย เพราะขณะค้นหาอยู่นั้น ท่านต้องมีสติในการนึกและคิดอยู่ตลอดเวลา. ช่วงแรกของการฝึกปฏิบัติธรรม ท่านควรฝึกมีสติในการรู้เห็นความคิด เพราะถ้าท่านไม่รู้เห็นความคิด ท่านก็จะไม่สามารถกำกับและไม่สามารถควบคุมความคิดได้เลย. ครั้นเมื่อท่านฝึกรู้เห็นความคิดไปนาน ๆ เข้า สมองของท่านก็จะทำหน้าที่ในการรู้เห็นความคิดได้เองคล้ายอัตโนมัติ และทำได้อย่างรวดเร็วด้วย เช่นเดียวกันกับการทำกิจวัตรประจำวันที่ง่าย ๆ ได้อย่างรวดเร็ว โดยไม่รู้สึกตัวว่าต้องมีสติ เพราะสมองได้ทำหน้าที่ด้วยความชำนาญจนคล้ายอัตโนมัติ เนื่องจากสมองได้รับการฝึกฝนมาเป็นอย่างดีแล้ว. วิธีฝึกรู้เห็นความคิดนั้นง่ายนิดเดียว วิธีการที่จะฝึกรู้เห็นความคิดนั้นง่ายนิดเดียว เพียงตั้งเจตนา (เห็นชอบและดำริชอบ)ว่า จะรู้เห็นความคิดพร้อมกับตั้งใจ (มีสติชอบ)รู้เห็นความคิดอย่างจริงจัง ท่านก็จะรู้เห็นความคิดทันที เนื่องจากธรรมชาติของสมองจะทำหน้าที่ตามที่ท่านมีเจตนาเสมอ. ประเด็นสำคัญคือ ทำอย่างไรถึงจะเห็นความคิดได้อย่างต่อเนื่องจนกลายเป็นนิสัย ซึ่งก็มีเพียงหนทางเดียวเท่านั้น คือ ต้องอาศัยความเพียร (ความเพียรชอบ) ในการฝึกฝนตนเองให้รู้เห็นความคิดของตนเองอยู่เสมอ จนกลายเป็นนิสัยปกติในการดำเนินชีวิตประจำวัน. ถ้าท่านไม่ตั้งเจตนาอย่างจริงจัง และไม่ลงมือฝึกมีสติรู้เห็นความคิดของตนเองด้วยความตั้งใจ และด้วยความเพียร ความสามารถในการรู้เห็นความคิดก็จะไม่เกิดขึ้น เพราะความสามารถที่แท้จริงจะเกิดขึ้นได้ ก็ต่อเมื่อท่านลงมือฝึกรู้เห็นความคิดในชีวิตประจำวันเท่านั้น. การฝึกปฏิบัติธรรมในสถานที่ฝึกปฏิบัติธรรมจึงเปรียบเหมือนการฝึกในสถานศึกษา แต่ในชีวิตจริง ๆ นั้น ท่านควรฝึกปฏิบัติธรรมในชีวิตประจำวัน เพื่อจะได้พ้นทุกข์ในชีวิตอย่างแท้จริง. ตอนเริ่มฝึกใหม่ ๆ ท่านอาจจะรู้สึกว่ายาก แต่พอฝึกไปสักระยะเวลาหนึ่ง ท่านก็จะรู้สึกได้เองว่าเป็นเรื่องง่าย ๆ และสมองของท่านก็จะทำหน้าที่ในการรู้เห็นความคิดได้เองจนเป็นเรื่องปกติในชีวิตประจำวัน. วิธีกำกับและควบคุมความคิดของท่านให้บริสุทธิ์ผ่องใส เมื่อมีความคิดที่เจือปนด้วยข้อมูลด้านกิเลส(คิดอกุศล)เกิดขึ้น จะโดยมีเจตนาคิด(คิดอย่างมีสติ)หรือไม่มีเจตนาคิด(คิดฟุ้งซ่าน)ก็ตาม แล้วท่านรู้เห็นและรู้ทันความคิดนั้น ๆ ว่า ท่านกำลังมีการคิดอกุศลอยู่ ก็ให้ตั้งใจ(มีสติ)หยุดการคิดเรื่องนั้น ๆ ทันที เช่น เมื่อท่านมีเจตนา อย่างจริงจังว่า จะไม่คิดร้ายต่อผู้อื่น ครั้นเมื่อท่านมีการคิดร้ายต่อผู้อื่น ท่านก็จะรู้เห็นและรู้ทันความคิดนั้น ๆ ได้ในขณะที่ท่านมีสติ และทันทีที่ท่านตั้งใจ(มีสติ) หยุดคิดร้าย ความคิดร้ายก็จะหมดไปทันที ถ้าท่านฝึกสติได้ดีตามสมควร. ถ้าหากว่า ยังมีการคิดร้ายเกิดขึ้นซ้ำแล้วซ้ำอีก ท่านก็ควรมีความเพียรพยายาม ที่จะหยุดการคิดร้ายอย่างรวดเร็วที่สุด เมื่อทำเช่นนี้หลาย ๆ ครั้งเข้า ก็จะเป็นผลให้การคิดและความจำด้านคิดร้ายลดลงตามลำดับ จนอาจหมดไปได้ในที่สุด. ถ้าท่านไม่สามารถมีสติในการรู้เห็นและรู้ทันความคิดของท่านเอง ท่านก็จะไม่สามารถหยุดความคิด กำกับความคิดและควบคุมความคิด ให้เป็นไปตามหลักธรรมคำสอนได้. เพื่อให้บทความกระชับ ประโยคที่ว่า "รู้เห็นและรู้ทันความคิด" ย่อเป็น "รู้เห็นความคิด" หรือ "รู้เห็น", "ความทุกข์ทางจิตใจ" ย่อเป็น "ความทุกข์", "รู้เห็นความคิด หยุดความคิด กำกับความคิด และควบคุมความคิด" ย่อเป็น "รู้เห็นและควบคุมความคิด", "การกระทำต่าง ๆ ทางกาย วาจา ใจ" ย่อเป็น "การกระทำต่าง ๆ", ส่วนมากจะใช้ประโยคว่า "รู้เห็นและควบคุมความคิดรวมทั้งการกระทำต่าง ๆ". พระพุทธศาสนาเน้นเรื่องของการรู้เห็นและควบคุมความคิดของตนเอง เมื่อท่านสามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดของท่านไว้ได้เป็นอย่างดี ท่านก็จะสามารถรู้เห็นและควบคุมการกระทำต่าง ๆ ได้เป็นอย่างดีด้วย. วิธีปฏิบัติธรรมในพระพุทธศาสนาจึงมุ่งเน้นไปที่การมีสติรู้เห็นความคิด พร้อมทั้งควบคุมความคิดไม่ให้มีการคิดด้วยกิเลสอย่างต่อเนื่อง เพราะความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสมักจะทำให้มีการกระทำต่าง ๆ เป็นอกุศล ซึ่งเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจ และบางครั้งอาจทำให้เกิดความทุกข์ทางร่างกายที่สืบเนื่องมาจากความทุกข์ทางจิตใจซ้ำเติมขึ้นมาอีกด้วย. การรู้เห็นและควบคุมความคิดไม่ให้เจือปนด้วยกิเลสได้ดีตามสมควร จะเป็นผลให้ข้อมูลด้านกิเลสในความจำมีจำนวนลดลง เพราะข้อมูลในความจำที่ไม่ได้ใช้งาน หรือไม่ได้ทบทวนอยู่เสมอ ย่อมจะลดจำนวนลงไปเรื่อย ๆ เนื่องจากธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง และการมีข้อมูลด้านกิเลสในความจำ(อาสวะ)น้อยลง ย่อมทำให้โอกาสที่จะคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลสน้อยลงไปตามสัดส่วนด้วย. การเริ่มต้นของความคิดที่เจือปนด้วยข้อมูลด้านกิเลส ในยามปกติ เมื่อท่านได้รับรู้ข้อมูลต่าง ๆ ที่ผ่านเข้ามาทางใดทางหนึ่งของตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ สมองก็จะทำหน้าที่ในการคิด โดยใช้ข้อมูลต่าง ๆ ที่มีอยู่ในความจำมาประกอบในการคิด และขณะคิดอยู่นั้น ท่านอาจจะมีความรู้สึกพอใจ หรือรู้สึกไม่พอใจ หรือรู้สึกเฉย ๆ ก็ได้(สัมผัสทางใจหรือผัสสะ) เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง. ถ้าความรู้สึกพอใจและไม่พอใจมีเพียงเล็ก ๆ น้อย ๆ ก็จัดว่าเป็นความรู้สึกปกติที่ทุกคนพึงมี. ในทันทีที่เริ่มมีความคิดปรุงแต่งขึ้นมาและเป็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส ความพอใจและไม่พอใจด้วยกิเลสก็จะมีมากขึ้นจนเกินความพอเหมาะพอควร(มิใช่ทางสายกลาง) กลายเป็นความทะยานอยาก(ตัณหา)ที่จะให้เป็นไปตามที่ตนพอใจและไม่พอใจ. เป็นผลให้เกิดความทุกข์มากกว่าระดับปกติขึ้นมาทันที เพราะธรรมชาติของสมองมนุษย์เป็นเช่นนั้นเอง. เมื่อมีความทุกข์เกิดขึ้นมากจนทนไม่ไหว จำเป็นต้องหาทางดับความทุกข์ของตนเอง แต่เพราะไม่มีความรู้ในการดับทุกข์ตามวิธีการของอริยสัจ ๔ จึงทำให้ไม่สามารถดับความทุกข์ได้ถูกวิธี เป็นผลให้มีการดับทุกข์ด้วยการเบียดเบียนตนเอง ผู้อื่น ครอบครัว สังคม สัตว์ และสิ่งแวดล้อมเกิดขึ้นโดยไม่รู้ตัว. การคิดทางวิชาการไม่ทำให้เกิดความสุขหรือความทุกข์ ให้ท่านทดลองตั้งใจคิดทางวิชาการง่าย ๆ โดยมีสติในการคิดเลขในใจ เช่น คิดบวกเลข ๑ + ๑ = ๒, ๒ + ๒ = ๔, ๓ + ๓ = ๖ คิดต่อไปเรื่อย ๆ จนถึง ๑๐+๑๐ = ๒๐ จะพบว่า ขณะที่ท่านกำลังคิดอยู่นั้น ท่านจะมีสติรู้เห็นความคิดหรือรู้เห็นการคิดคำนวณของท่านเอง และขณะที่ท่านกำลังคิดเลขในใจ(คิดทางวิชาการ) หรือมีสติในการคิดทำนองนี้ โดยไม่เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน ท่านจะพบกับภาวะที่ไม่มีกิเลสเจือปนเข้ามาในความคิดและไม่มีความทุกข์ทางจิตใจเกิดขึ้นเลย. ถ้าท่านเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านเรื่องต่าง ๆ เป็นประจำ จะทำให้ท่านเสียเวลาไปกับการคิดฟุ้งซ่าน ถ้าเป็นเช่นนี้บ่อย ๆ เข้า จะทำให้ท่านมีนิสัยเป็นคนชอบคิดฟุ้งซ่านอยู่เสมอ และอาจจะลุกลามจนกลายเป็นการคิดฟุ้งซ่านที่เจือปนด้วยกิเลสได้โดยง่าย. ทางสายกลางทำให้ไม่มีความทุกข์ มนุษย์ต้องมีความทุกข์ทางร่างกายเล็ก ๆ น้อย ๆ เสมอ เช่น เวลาหิวอาหารก็จะมีความทุกข์ทางร่างกายและทางจิตใจบ้างเป็นธรรมดา เพราะธรรมชาติของร่างกายและจิตใจเป็นเช่นนั้นเอง. ครั้นได้รับประทานอาหารแล้ว ความทุกข์ดังกล่าวก็หมดไปชั่วคราว. ความทุกข์เล็ก ๆ น้อย ๆ ในชีวิตประจำวันเช่นนี้ เป็นเรื่องปกติของมนุษย์และจัดว่า เป็นทางสายกลางของการดำเนินชีวิตตามปกติ และถ้ามนุษย์ไม่มีความทุกข์เลย ก็จะทำให้ไม่มีแรงผลักดันในการยังชีพ และมนุษย์คงจะสูญพันธุ์ไปนานแล้ว. มนุษย์ต้องมีความรู้สึกถูกใจ หรือความพอใจ หรือความชอบใจ หรือความอยาก และมีความรู้สึกในด้านตรงกันข้ามด้วย คือ ไม่ถูกใจ หรือไม่พอใจ หรือไม่ชอบใจ หรือความไม่อยากด้วยกันทั้งนั้น ตราบใดที่ยังเป็นมนุษย์ปกติอยู่ เช่น อยากมีสุขภาพดี อยากมีความก้าวหน้าในการงาน ไม่อยากเจ็บป่วย ไม่อยากตกงาน เป็นต้น. ความอยากและไม่อยากที่พอเหมาะพอควร จะทำให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจเล็ก ๆ น้อย ๆ ในชีวิตประจำวันเช่นนี้ จัดว่าเป็นเรื่องปกติของมนุษย์ และเป็นทางสายกลางของการดำเนินชีวิตตามปกติ. เมื่อมีความอยากและความไม่อยากที่เกินความพอเหมาะพอควร ความทุกข์จะมากขึ้นกว่าระดับปกติทันที. ตัณหาและความทุกข์จะลดลงหรือหมดไป เมื่อท่านได้ศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรมตามหลักการและวิธีการในพระพุทธศาสนา. อริยสัจ ๔ จึงเป็นวิชาการทางธรรม ที่ช่วยให้ท่านที่ศึกษาธรรมและฝึกปฏิบัติธรรม ได้มีการเพิ่มพูนข้อมูลด้านสติปัญญา ทางธรรมในความจำ สำหรับใช้ดำเนินชีวิตตามทางสายกลาง โดยไม่มีความทุกข์ที่เกิดจากความความคิดที่เจือปนด้วยกิเลส. การคิดทางวิชาการร่วมกับการคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลสเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์ การคิดทางวิชาการร่วมกับการคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส จะเป็นเหตุให้ผลงานที่เกิดจากความคิดนั้น ๆ ไม่บริสุทธิ์ ไม่ยุติธรรม ไม่มีคุณค่า จึงอาจทำให้เกิดการเบียดเบียนตนเอง ผู้อื่น ครอบครัว สังคม สัตว์ และสิ่งแวดล้อมได้โดยง่าย ขณะเดียวกันความทุกข์ก็จะเกิดขึ้นในจิตใจด้วย. บางท่านใช้ข้อมูลวิชาการด้านธรรมร่วมกับข้อมูลด้านกิเลสเพื่อแสวงหาผลประโยชน์ให้กับตนเอง หมู่คณะ หรือองค์กรที่ตนอยู่ ย่อมทำให้ท่านผู้นั้นมีความทุกข์ และทำให้ผู้ที่ให้การสนับสนุนพลอยมีความทุกข์ไปด้วย ซึ่งเป็นการปฏิบัติตนสวนทางกับหลักการและวิธีการในพระพุทธศาสนา รวมทั้งทำให้เกิดความเสียหายต่อพระพุทธศาสนาโดยตรงด้วย. การที่บางท่านคิดด้วยกิเลสแล้วไม่รู้ว่าตัวเองกำลังมีความทุกข์ ก็เพราะขาดข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมในความจำสำหรับใช้วิเคราะห์จิตใจของตนเอง. การคิดด้วยข้อมูลด้านวิชาการร่วมกับการคิดด้วยข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรม จะทำให้มีการคิดอย่างมีสติ ไม่ฟุ้งซ่าน ไม่คิดด้วยกิเลส เป็นการคิดอย่างมีประสิทธิภาพ ผลงานที่เกิดขึ้นจะมีความบริสุทธิ์ มีความยุติธรรม มีคุณค่า ยังประโยชน์ต่อตนเอง ผู้อื่น ครอบครัว สังคม สัตว์ และสิ่งแวดล้อม ขณะเดียวกัน จิตใจก็จะบริสุทธิ์ผ่องใส และไม่มีความทุกข์. การคิดแบบนี้จึงเป็นการคิดตามรูปแบบของบุคคลที่ประเสริฐ(อริยบุคคล)ในพระพุทธศาสนา. ความคิดที่เป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์มี ๒ แบบ พระพุทธศาสนาเน้นเรื่องของการมีสติในการใช้ข้อมูลด้านสติปัญญาทางธรรมที่มีอยู่ในความจำ คอยรู้เห็น(เฝ้าระวัง)ความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสอยู่ตลอดเวลา เพื่อคอยดับความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสในทันทีที่รู้เห็น(คอยดับสังขารในปฏิจจสมุปบาท). ความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสเป็นสาเหตุที่ทำให้เกิดความทุกข์มากกว่าระดับปกติ. การจะรู้เห็นความคิดที่เจือปนด้วยกิเลสได้ดีนั้น ท่านควรศึกษาเรื่องของความคิดที่เป็นสาเหตุของความทุกข์จากจิตใจของท่านเองให้แจ้งชัดเสียก่อน ซึ่งมี ๒ แบบ ดังนี้ :- แบบที่ ๑. ความคิดฟุ้งซ่านที่เจือปนด้วยกิเลส. การมีสติคอยสังเกตความคิดหรือเฝ้าระวังความคิดของท่านเอง จะทำให้ท่านสามารถรู้เห็นความคิดและพิสูจน์ด้วยตนเองว่า ธรรมชาติของสมองนั้น เมื่อมีความคิดฟุ้งซ่านเกิดขึ้น อาจมีการคิดปรุงแต่งด้วยข้อมูลด้านกิเลส(คิดอกุศล)ที่มีอยู่ในความจำของท่านเอง หรือคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสเพิ่มขึ้นมาอีก เพราะขณะที่คิดฟุ้งซ่านอยู่นั้น จะไม่มีสติรู้เห็นและควบคุมความคิด ไม่ให้คิดปรุงแต่งด้วยข้อมูลด้านกิเลส. ความคิดฟุ้งซ่านด้วยข้อมูลด้านกิเลสเช่นนี้ มักจะเกิดขึ้นได้โดยง่าย ในขณะที่ท่านอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่โน้มน้าวหรือกระตุ้นให้ท่านคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส เช่น ขณะอยู่ในแหล่งอบายมุข หรืออยู่ในกลุ่มคนที่กำลังมีความขัดแย้งกันอยู่. ความฝันหรือภาพนิมิต คือ ความคิดที่เป็นมโนภาพ มักจะเกิดขึ้นในขณะสติอ่อนกำลังลง ซึ่งพบได้ง่ายในช่วงเวลาที่ใกล้จะนอนหลับ หรือช่วงเวลาที่ใกล้จะตื่นนอน หรือขณะที่ง่วงนอนแล้วสติอ่อนกำลังลง หรือขณะที่เผลอสติ หรือขณะที่สมองเหนื่อยล้าจนสติอ่อนกำลังลง ทำให้ไม่สามารถรู้เห็นและควบคุมความคิดได้ จึงทำให้สมองคิดปรุงแต่งเป็นมโนภาพขึ้นมาได้ง่ายกว่ายามปกติ. บางท่านอาจมีมโนภาพหรือมีความฝันพร้อมทั้งจดจำไว้ได้เป็นอย่างดี แล้วยังนำเอาความฝันดังกล่าวมาเป็นข้อมูลในการคิดฟุ้งซ่านต่อ หรือเอามาตั้งใจคิดด้วยกิเลส จนเป็นเหตุให้เกิดความทุกข์ทางจิตใจขึ้นมาอีก เพราะไม่รู้ความจริงว่า ความฝันเป็นเพียงความคิดที่สมองปรุงแต่งขึ้นมาตามธรรมชาติเท่านั้นเอง ไม่ได้มีสาระสำคัญอะไรที่จะต้องจดจำ หรือนำเอามาคิดให้เสียเวลา. ความฝันที่มีข้อมูลด้านกิเลสเจือปน มักเป็นสาเหตุของความทุกข์ได้เช่นกัน ถึงแม้เป็นเพียงความฝันก็ตาม. บางครั้งเป็นทุกข์ในเรื่องที่กำลังฝัน จนถึงขั้นสะดุ้งตื่นด้วยความตกใจ หรือด้วยความกลัว หรือด้วยความกังวล หรือด้วยความเครียด และบางครั้งยังจดจำเอาข้อมูลจากความฝันไปคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสต่อไปอีกนาน. ในทำนองเดียวกัน ความคิดที่แสดงออกเป็นจินตนาการ หรือมโนภาพที่เจือปนด้วยกิเลส ก็จัดว่าเป็นกระบวนการของจิตใจที่เจือปนด้วยกิเลสเป็นสาเหตุให้เกิดความทุกข์(ปฏิจจสมุปบาท)ได้เช่นกัน. ท่านจะสังเกตเห็นว่า ความฝัน คือ ความคิดฟุ้งซ่านธรรมดานี่เองที่ปรุงแต่งเป็นมโนภาพ ซึ่งมักจะปรุงแต่งในเรื่องที่ท่านมีความผูกพัน หรือวิตกกังวล. โดยทั่วไป ขณะฝัน ท่านจะไม่สามารถควบคุมความฝันได้ เพราะขณะนั้นสติอ่อนกำลังมาก แต่บางท่านอาจมีความสามารถพิเศษในการควบคุมมโนภาพได้บ้าง ถ้าได้รับการฝึกฝนมามากพอ. เมื่อตื่นขึ้นมาแล้วคิดถึงความฝันที่เพิ่งผ่านไป ก็ให้ท่านรีบตักเตือนตนเองว่า "ความฝันเป็นเพียงความคิดฟุ้งซ่านธรรมดา ๆ ไม่สมควรที่จะวิตกกังวลแต่ประการใด". หน้าที่ของท่านคือ ให้ตั้งเจตนา พร้อมทั้งมีความตั้งใจ และมีความเพียรที่จะมีสติทางธรรมอย่างต่อเนื่องในชีวิตประจำวันให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้ เพื่อไม่ให้เผลอสติไปคิดฟุ้งซ่าน แต่ถ้าท่านจะเผลอสติไปคิดฟุ้งซ่านเล็ก ๆ น้อย ๆ ก็ไม่เป็นไร เพราะธรรมชาติของสมองเป็นเช่นนั้นเอง ท่านไม่ควรบีบคั้นตนเองเพื่อไม่ให้มีความคิดฟุ้งซ่านในทุกวินาทีจนกลายเป็นความเครียด ซึ่งไม่ใช่ทางสายกลางของการดำเนินชีวิต. แบบที่ ๒. ความคิดที่เจตนาคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส. การมีเจตนาคิดด้วยข้อมูลด้านกิเลส(คิดอกุศล)ที่มีอยู่ในความจำ หรือคิดปรุงแต่งด้วยกิเลสเพิ่มขึ้นมาอีก จะทำให้เกิดการกระทำที่เจือปนด้วยกิเลสได้อย่างรุนแรง ซึ่งเป็นสาเหตุที่ทำให้จิตใจของท่านผู้นั้นขุ่นมัว ไม่บริสุทธิ์ผ่องใส และเป็นทุกข์มาก. การมีเจตนาคิด หรือการมีเจตนาสร้างจินตนาการ หรือการมีเจตนาสร้างมโนภาพที่เจือปนด้วยกิเลสอย่างรุนแรงของผู้ที่มีความรู้สูง หรือผู้ที่มีอำนาจสูง มักจะมีความเลวร้ายและมีความรุนแรงมาก จนถึงขั้นการโกงชาติบ้านเมือง หรือมีการทำลายล้างฝ่ายตรงกันข้ามในรูปแบบต่าง ๆ ได้อย่างมากมาย. การฝึกสังเกตความคิดและการกระทำของท่านเองรวมทั้งของคนข้างเคียง จะช่วยทำให้ท่านเข้าใจอิทธิพลของข้อมูลด้านวิชาการ ด้านธรรม ด้านกิเลส ที่มีอยู่ในความจำของสมอง ว่ามีผลต่อการคิดและการกระทำต่าง ๆ ในชีวิตประจำวันโดยตรง. -------------------------
|